Những ngày mùa thu lịch sử này, huyện An Lão long trọng đón nhận bằng công nhận di tích lịch sử cấp quốc gia cho đền thờ Trạng nguyên Trần Tất Văn và đình Nguyệt Áng ở xã Thái Sơn. Đây không chỉ là niềm vui, niềm tự hào trên quê hương trạng nguyên mà còn là ý thức, trách nhiệm của mỗi người dân An Lão trong việc phát huy truyền thống, uống nước nhớ nguồn, dựng xây quê hương văn minh, giàu đẹp.
Đình Nguyệt Áng – đền thờ Trạng nguyên Trần Tất Văn cách trung tâm thành phố khoảng 12 km là hai công trình kiến trúc tâm linh tín ngưỡng, trung tâm văn hoá truyền thống của huyện An Lão và xã Thái Sơn; có mối liên hệ gắn kết với nhau. Đình và đền đều là nơi linh thiêng, cổ kính mà người dân địa phương tạo dựng để tri ân công đức của các vị thần với quê hương, đất nước.
Đền thờ Trạng nguyên Trần Tất Văn hiện thờ Trạng nguyên Trần Tất Văn, phu nhân quan Trạng và tiến sĩ Trần Tảo, con trai trạng nguyên. Theo sử sách ghi chép lại, Trần Tất Văn (không rõ năm sinh, năm mất), người làng Nguyệt Áng, nay là thôn Nguyệt Áng, xã Thái Sơn. Khoa thi năm Bính Tuất (1526) niên hiệu Thống Nguyên thứ 5 đời Lê Cung Hoàng, ông đỗ Đình Nguyên, Trạng Nguyên. Ông làm quan nhà Mạc, đến chức Thượng thư, tước Hàn Xuyên bá. Dưới triều Mạc Đăng Dung, Mạc Đăng Doanh ông coi việc từ hàn, văn thư trao đổi giữa nhà Minh và nhà Mạc ông đều tham gia và đã từng đi sứ. Biết được nhân cách, tài năng của Trạng nguyên Trần Tất Văn, thái tổ Mạc Đăng Dung giao cho ông chuyên lo việc bang giao với nhà Minh, tìm mọi cách để tránh được binh lửa. Trạng nguyên Trần Tất Văn và con trai ông có đóng góp to lớn với đất nước, nhân dân và quê hương. Đối với quê hương, trạng nguyên Trần Tất Văn góp phần chăm lo xây dựng xóm làng, xây chùa, làm cầu để nhân dân đi lại thuận tiện…
Đền thờ Trạng nguyên Trần Tất Văn được dựng ở đầu thôn Nguyệt Áng, quay hướng Tây, nằm tựa lưng vào núi Đào Lĩnh (Cột Cờ). Theo quan niệm phong thuỷ, đền nằm ở vị trí trên một khu đất cao ráo, mang thế nghiên bút. Không gian quanh di tích hài hoà, gần gũi giữa kiến trúc tín ngưỡng và khu dân cư. Tổng thể cụm công trình kiến trúc gồm tiền tế và đền chính tạo thành bố cục “tiền nhất hậu đinh”.
Đình Nguyệt Áng tôn thờ ngài thành hoàng Lê Hữu Uy tên hiệu Linh Hoàng là người thôn Nguyệt Áng, có tượng thờ, sự tích và sắc phong tại đình. Theo tương truyền, thành hoàng làng Lê Hữu Uy tham gia đội quân nhà Trần là người văn võ toàn tài, hai lần cầm quân đi đánh giặc Chiêm Thành đều thắng lợi. Tưởng nhớ công đức của ông, dân làng dựng đình và miếu thờ ông. Bên cạnh đó, từ năm 1962, các bậc phụ lão và dân làng đã đưa bài vị của Khổng tử và các bậc tiên hiền, tiên nho của làng Nguyệt Áng vào phối thờ trong hậu cung đình, trong đó có cả hai cha con quan Trạng là Trạng Nguyên Trần Tất Văn và Tiến sĩ Trần Tảo .
Đình Nguyệt Áng mang đặc trưng phong cách nghệ thuật cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Điểm nổi bật ở đình là sự tương đồng giữa kiến trúc và nghệ thuật ở các hạng mục kiến trúc chính. Trang trí tập trung chủ yếu trên các cấu kiện gỗ kiện, còn bên ngoài đình khá đơn giản, kỹ thuật tạo hình, đắp vữa còn thô sơ, thiếu sự trau chuốt. Ở đình nguyệt Áng, hình rồng là đề tài chiếm vị thế chủ đạo ở đình và được chạm trên nhiều cấu kiện..
Phát huy truyền thống “Uống nước nhớ nguồn”
Hiện nay, đền thờ Trạng nguyên Trần Tất Văn và đình Nguyệt Áng là trung tâm văn hóa tín ngưỡng của cả huyện An Lão. Người dân địa phương luôn phát huy truyền thống lịch sử, thể hiện đạo lý uống nước nhớ nguồn, Hằng năm, cứ vào 2 ngày 9 và 10 tháng hai âm lịch, dân làm mở lễ hội đình Nguyệt Áng để dân làng tri ân, tôn vinh, tưởng nhớ tới ngài thành hoàng Lê Hữu Uy. Đồng thời, trong lễ hội có lệ phục nghinh (rước chân hương từ đền về đình), mời hai cha con Trạng nguyên Trần Tất Văn và Tiến sĩ Trần Tảo về đình làng.
Tại đền thờ Trạng nguyên Trần Tất Văn, trong năm, dân làng có 2 ngày để tưởng nhớ công đức của Trạng nguyên. Đó ngày 4 đến mùng 5 tháng Giêng âm lịch, dân làng tổ chức lễ hội truyền thống tại đền với các nghi thức tế lễ và chò trơi dân gian. Đặc biệt, người dân xã Thái Sơn luôn coi trọng nghi lễ tưởng nhớ ngày cụ Trạng về vinh quy bái tổ vào ngày 24-8. Vào ngày này, dân làng phương sửa soạn mâm cao, cỗ đầy để tưởng nhớ công đức quan trạng. Đồng thời, nhiều năm qua, cứ vào ngày 24-8 âm lịch, tại đền Trạng nguyên Trần Tất Văn, huyện An Lão long trọng tổ chức lễ biểu dương học sinh, sinh viên tiêu biểu, xuất sắc.
Cùng với đó, huyện An Lão luôn chú trọng giáo dục truyền thống, phát động phong trào thi đua học tốt đối với thế hệ trẻ để xứng danh người con của quê hương Trạng nguyên Trần Tất Văn. Ngành giáo dục huyện phát động các trường học tổ chức các hoạt động ngoại khóa hướng về việc tham quan, giới thiệu lịch sử truyền thống tại các địa chỉ đỏ. Phong trào thi đua dạy và học tốt, bồi dưỡng học sinh giỏi, giáo dục truyền thống luôn được các trường học quan tâm chú trọng. Nhờ vậy, hằng năm, số học sinh của địa phương đoạt giải học sinh giỏi các cấp và thi đỗ vào các trường đại học, cao đẳng ngày một tăng. Năm học 2019-2020, huyện có 60 học sinh, sinh viên tiêu biểu, xuất sắc; năm học 2020-2021, huyện có 72 học sinh, sinh viên tiêu biểu, xuất sắc được biểu dương, khen thưởng...
Tự hào về truyền thống quê hương quan trạng, huyện An Lão nhiều năm qua làm tốt công tác xã hội hóa, quan tâm tu bổ, tôn tạo các di tích, kết nối các điểm di tích thành những tua, tuyến du lịch tâm linh, khơi dậy tiềm năng phát triển kinh tế, xã hội địa phương. Từ năm 2018 đến nay, huyện có 11 di tích lịch sử văn hóa trên địa bàn được tôn tạo với tổng nguồn kinh phí xã hội hóa các địa phương hơn 11 tỷ đồng. Di tích đền trạng nguyên Trần Tất Văn và đình Nguyệt Áng cũng được đầu tư, tôn tạo khang trang, xứng tầm di tích lịch sử cấp quốc gia. Với những điểm nổi bật và giá trị lịch sử của các điểm di tích mở hướng phát triển, kết nối các tua, tuyến du lịch văn hóa tâm linh, thu hút học sinh, sinh viên, người dân địa phương, khách thập phương tìm đến An Lão để chiêm ngưỡng các công trình văn hóa tâm linh, tưởng nhớ các anh hùng lịch sử, danh nhân văn hóa, trí sĩ yêu nước tại các đền thờ: Trạng Nguyên Trần Tất Văn và đình Nguyệt Áng, xã Thái Sơn; nữ tướng Lê Chân ở xã An Tiến; Lê Khắc Cẩn ở xã An Thọ; nhà truyền thống cách mạng Mỹ Lang ở xã Mỹ Đức, từ đường Tam tiến sỹ tại xã An Thái…